Απώλεια συνείδησης

Στην ταινία “Swing Kids” ο Τόμας, πολύ καλός φίλος του πρωταγωνιστή, μοιραζόταν μαζί του την αγάπη του για τη μουσική σουίνγκ και συμμεριζόταν την αντιναζιστική ιδεολογία. Η ένταξή του στη Χιτλερική Νεολαία, που συμβαίνει αρχικά ως συμπαράσταση στον φίλο του Πίτερ, ο οποίος αναγκάστηκε να ενταχθεί, είναι η μοιραία κίνηση για τον ίδιο. Σταδιακά μεταμορφώνεται σε ό,τι αυτός μισούσε. «Όποιος παλεύει με τέρατα, πρέπει να προσέξει να μη γίνει τέρας. Κι όταν κοιτάς πολλή ώρα μέσα σε μια άβυσσο, κοιτάει και η άβυσσος μέσα σε σένα», λέει ο φιλόσοφος Φρίντριχ Νίτσε, εκφράζοντας με τον καλύτερο τρόπο αυτό που συνέβη στον Τόμας. 
Μας σοκάρει το πόσο μεταλλάσσει και αλλοιώνει ένα καθεστώς, μια ιδεολογία, τους απλούς πολίτες, κάνοντάς τους να νομίζουν ότι έχουν εξουσία και ότι το σύστημα είναι με το μέρος τους, ενώ στο τέλος θα τους εξοντώσει και αυτούς.

Η φιλόσοφος  Χάνα Άρεντ, γνωστή για τις μελέτες της σχετικά με το ναζισμό, αναφέρει χαρακτηριστικά: «Στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε ποια ήταν τα πραγματικά κίνητρα που έκαναν ανθρώπους να δρουν σαν γρανάζια μιας μηχανής μαζικών δολοφονιών, εικασίες περί της γερμανικής ιστορίας και του λεγόμενου “γερμανικού εθνικού χαρακτήρα” δεν πρόκειται να μας φανούν χρήσιμες. Ο άνθρωπος του όχλου, η κατάληξη του “αστού”, αποτελεί διεθνές φαινόμενο· και καλά θα κάναμε να μην τον υποβάλλουμε σε πάρα πολλούς πειρασμούς, από τυφλή πεποίθηση ότι μόνο στη Γερμανία ο άνθρωπος του όχλου είναι ικανός για τέτοιες φρικτές πράξεις».

Η φιλόσοφος λοιπόν επισημαίνει ότι κάθε συνηθισμένος άνθρωπος με τις κατάλληλες προϋποθέσεις θα μπορούσε να μεταβληθεί σε ένα πειθήνιο όργανο μιας τέτοιας ιδεολογίας.

Και προσθέτει τα χαρακτηριστικά ενός τέτοιου ανθρώπου: «Ένας “αστός” με όλα τα εξωτερικά γνωρίσματα ευυποληψίας, όλες τις συνήθειες ενός καλού οικογενειάρχη που δεν απατά τη γυναίκα του και εναγώνια επιζητεί να εξασφαλίσει ένα αξιοπρεπές μέλλον για τα παιδιά του· και έχει συνειδητά οικοδομήσει τη νεότερη τρομοκρατική του οργάνωση [...] θεωρώντας ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν είναι ούτε μποέμ ούτε φανατικοί ούτε τυχοδιώκτες ούτε σεξομανείς ούτε σαδιστές, αλλά πρώτα και κύρια εργαζόμενοι και καλοί οικογενειάρχες [...] η όλη οργάνωση του Χίμλερ (του αρχηγού των S.S, της μεγάλης ναζιστικής οργάνωσης με εγκληματικό χαρακτήρα) δεν στηρίζεται σε φανατικούς ούτε σε εκ φύσεως δολοφόνους ούτε σε σαδιστές. Στηρίζεται εξ ολοκλήρου στην κανονικότητα του εργαζομένου και του καλού οικογενειάρχη». 
Μας ταράζει η ιδέα ότι φυσιολογικοί άνθρωποι μεταβάλλονται σε αδίστακτα εκτελεστικά όργανα των Ναζί. Είναι φρικιαστική η σκέψη ότι άνθρωποι της διπλανής πόρτας, οικογενειάρχες και νομοταγείς, μεταβάλλονταν σε εκτελεστικά όργανα μιας τέτοιας ιδεολογίας. 

Και καταλήγει: «Το ηθικό σοκ στην περίπτωση του ναζισμού δεν ήταν τι έκαναν οι επίλεκτες μονάδες των S.S., αλλά το πόσο εύθραυστη αποδεικνύεται η προσωπική ηθική, η ευκολία με την οποία οι καθημερινοί άνθρωποι που δεν είχαν διανοηθεί ποτέ στη ζωή τους να διαπράξουν φόνο, προσαρμόστηκαν κι αντικατέστησαν το «ου φονεύσεις», που ως τότε φάνταζε ως η θεμελιακή απαγόρευση της πολιτισμένης κοινωνίας, με τον ναζιστικό κανόνα που υπαγόρευε τον φόνο ως φυλετικό καθήκον».

Η πλύση εγκεφάλου, που έκανε αυτούς τους ανθρώπους να πιστεύουν ότι υπηρετούν ένα ανώτερο ιδανικό, τους οδήγησε στον φανατισμό και στην αποκτήνωση. Κατάργησε την κριτική τους σκέψη, κατάργησε τη λογική, την ίδια τους την προσωπικότητα, μετατρέποντάς τους σε εγκληματίες.

Είναι πολύ χαρακτηριστικά τα λόγια του φιλοσόφου Μπέρτραντ Ράσελ, στην προσπάθεια του να αποδείξει ότι τα ανελεύθερα καθεστώτα έχουν τις "κατάλληλες" μεθόδους για να πείθουν τους ανυποψίαστους και να τους μεταβάλλουν σε τέρατα:«Δώστε μου έναν ισχυρό στρατό και την αρμοδιότητα να τού παρέχω μεγαλύτερη αμοιβή και καλύτερη διατροφή από ότι εξασφαλίζει ο μέσος άνθρωπος, και αναλαμβάνω να κάνω, μέσα σε 30 χρόνια, την πλειονότητα του πληθυσμού να πιστεύει ότι δύο και δυο κάνουν τρία, ότι το νερό παγώνει όταν θερμαίνεται και βράζει όταν ψύχεται ή οποιονδήποτε άλλο παραλογισμό θα εξυπηρετούσε το συμφέρον τού κράτους».

Ο κίνδυνος δεν είναι πάντα φανερός. Η ανθρωπότητα πρέπει να βρίσκεται πάντα σε εγρήγορση.

Δέσποινα Χατζή, Α.-Μ.Χ. 

Γιάννης Γαΐτης, Οι πολεμιστές, Λάδι σε μουσαμά 

  

Χάνα Άρεντ, 1906-1975

Μπέρτραντ Ράσελ, 1872-1970

Φρίντριχ Νίτσε, 1844-1900

[πηγή: Wikimedia Commons]